Verhit debat
De zaak zorgde voor de nodige beroering in de kunstwereld. Zo vond er een verhitte debatavond plaats bij de KNAW over deze kwestie en over ontleningskunst in het algemeen. Naar aanleiding daarvan deed toenmalig IViR-directeur professor Bernt Hugenholtz een oproep aan ‘de kunstsector’ om zich uit te spreken over appropriation art. Die waagde zich niet meteen aan dit heikele onderwerp; het bleef lang stil. Uiteindelijk besloot Pictoright de handschoen op te pakken en te gaan onderzoeken in hoeverre het mogelijk is om in Nederland tot beleid hierover te komen dat door zowel beeldend kunstenaars als andere makers gedragen wordt. Want ook bij Pictoright doen zich geregeld dilemma’s met betrekking tot ontleningskunst voor.

Niet de makkelijkste weg
Zo kunnen twee aangesloten beeldmakers recht tegenover elkaar komen te staan, omdat de een het werk van de ander ongevraagd heeft gebruikt in zijn werk. Volgens de Auteurswet is dat in beginsel niet toegestaan, tenzij het om een uitzondering gaat, zoals de parodie- of citaatexceptie. Helaas zijn de grenzen van dergelijke uitzonderingen niet altijd duidelijk. Een strikte interpretatie van de wet zou hier wellicht de makkelijkste weg zijn, maar dat brengt een groot nadeel met zich mee: een beperking van de artistieke vrijheid. Want het gebruik van werk van anderen is voor veel kunstenaars onlosmakelijk verbonden met het creatieve proces.

Handhaving versus vrijheid
Met een groep prominente beeldmakers, juristen en andere deskundigen heeft Pictoright de afgelopen tijd de ins en outs van ontleningskunst besproken. Dat heeft uiteindelijk geleid tot de Pictoright Richtlijn Appropriation Art. In deze richtlijn neemt Pictoright het standpunt in dat ontleningskunst onder bepaalde voorwaarden moet kunnen. Met de lancering kiest Pictoright voor een progressieve koers gebaseerd op het Amerikaanse model van de Code of Best Practices van de College Art Association. Afhankelijk van onder meer de vraag of sprake is van een nieuwe artistieke betekenis en naamsvermelding van de originele maker, treedt Pictoright in beginsel niet op tegen appropriation art. Daarmee hopen we de balans te hebben gevonden tussen het belang van handhaving van de wet aan de ene kant en expressievrijheid van de maker aan de andere kant.

Geen wet
Voor een goede toepassing van de richtlijn vindt Pictoright het belangrijk dat er bij twijfelgevallen externe expertise vanuit het veld wordt ingeschakeld. Daarom wordt er een commissie samengesteld van in ieder geval beeldmakers en juristen, die met Pictoright kunnen meedenken over waar de grenzen van de criteria uit de richtlijn precies moeten liggen. Even voor de duidelijkheid: Pictoright maakt geen wetten. De richtlijn is in principe bedoeld voor bij Pictoright aangesloten beeldmakers, en heeft dus betrekking op de vraag hoe Pictoright opereert op het vlak van ontleningskunst. Een rechter zou tot een ander oordeel kunnen komen. Het is in zoverre dus geen garantie. Het gaat simpelweg om een uitgewerkt en onderbouwd standpunt van Pictoright. Of dat standpunt ook extern effect zal hebben, is iets wat de tijd zal leren.

“Op de kop af honderd jaar geleden markeert het Dadaïsme een belangrijk moment voor appropriation art. De Dadaïsten namen de vrijheid om bestaand materiaal te gebruiken, vooral om de kunst van haar voorname status te ontdoen. Zo gaf Marcel Duchamp de Mona Lisa een snor, een sikje en een dubbelzinnige titel: L.H.O.O.Q.”

“Een wonderlijke en heftige vorm van toe-eigening is van Robert Rauschenberg (1953), die een tekening van zijn grote held Willem de Kooning – weliswaar met diens toestemming – uitgumde om de gevestigde kunstorde van de sokkel te stoten. Aanhangers van fluxus en popart gingen daar gretig mee door. Prachtig voorbeeld is ook het werk van Elaine Sturtevant die naam maakte met enkel eigen kopieën van bekende kunstwerken.
Maar een van de mooiste voorbeelden vind ik het AIDS behang van General Idea uit de jaren tachtig, dat we anderhalf jaar geleden samen met het Stedelijk Museum hebben aangekocht. Dit Canadese kunstenaarstrio gebruikten het bekende LOVE letterontwerp van Robert Indiana om het woord AIDS mee te schrijven. In een parodie op de zuiverheid van de Stijl – ook die kon het virus niet ontlopen – besmetten ze ook de Rietveld-stoel en een aantal schilderijen van Mondriaan, waarbij het primaire geel werd veranderd in geïnfecteerd groen. Zodra het museum weer open kan, zijn het behang drie stoelen bij ons in de collectieopstelling te zien.”

De discussie:
“De discussie over wat toelaatbaar is en wat niet heeft negen van de tien keer met geld te maken. Als de onbekende schilder om de hoek het werk van een ander naschildert zou er niet zoveel ophef over zijn. In verweer komen tegen Luc Tuymans is de moeite waard, want achter zijn werk staan meestal wel wat nullen. Vergeet ook niet dat die discussie hier in behoorlijk besloten kring plaatsvindt. Wij denken puur vanuit een West-Europees of Noord-Amerikaans perspectief. In Azië hebben ze een totaal ander idee van origineel of reproductie. De normen en waarden hierover verschillen wereldwijd en zullen in de toekomst onderhevig zijn aan verandering.”

De grens:
“Het mooie is dat kunst van nature de grenzen aftast. Waar die grens precies ligt is lastig te bepalen, dat verschilt per geval. Volgens mij is een grens altijd een kwestie van maatwerk. Een ontleend werk moet authentiek zijn, maar wat is dat? Wat Duchamp deed kan de Mona Lisa prima aan. Maar duizenden slecht nagemaakte ballonhondjes van Koons of nijntjes op de markt doen wel af aan de kwaliteit van het origineel. Het zuivere beginbeeld moet niet overwoekerd worden door het daaraan ontleende werk.”

De voorwaarden:
Toestemming vragen hoeft wat mij betreft niet, maar de ander informeren dat je zijn of haar werk gebruikt is een goed idee. De kijker mag zich ook bewust van zijn dat het zweet van de ander erin zit, dus maak dat op de een of andere manier duidelijk. Musea kunnen daar een rol in spelen: wij houden in de iconografie bij wie en wat er in een werk geciteerd wordt. Als de nieuwe richtlijn van Pictoright het gesprek over dit grijze grensgebied bevordert, is dat mooi. Ik vind het prijzenswaardig dat ze het niet totaal zwart-wit hebben opgepakt; puur goed en kwaad bestaat nou eenmaal niet bij dit soort toepassingen.”